پرونده جام جم درباره اهمیت دیوار نوشته ها و ادبیات خیابانی در مناسبات فرهنگی جهان ادب الشوارع؛ روزنامه ای بر دیوار
اسماء خواجه زاده
اسم من قشنگ است، اما از بچگی دوست داشتم معصومه باشم، نه به این دلیل که اسم زیبایی است که هست! چون اولین مواجهه من با عشق را نام دختری رقم زد که روی دیوار روبه روی خانه مان توی قلبی بزرگ کنار نام دیگری نشسته بود و باعث شد همیشه فکر کنم یک دختر چقدر می تواند در قلب پسری عمیق شود که آن پسرک برود و رنگ بخرد و یک شب، بی آن که همسایه ها او را ببینند بیاید و روی دیواری که می داند معصومه یا حالا معشوقه اش از کنار آن عبور می کند اسمش را توی یک قلب بزرگ کنار اسم خودش بنویسد. یا فکر کنم به این که معصومه اول که اسم خودش را روی دیوار دیده چه کار کرده؟ بار دوم چطور؟ اصلا دیده؟! سر می زند که ببیند هنوز نامش روی دیوار هست یا نه؟! حالا کجاست؟! آن پسر توانسته اسم معصومه را از سینه دیوار بردارد و لای برگه های شناسنامه اش پنهان کند یا نه؟! هرچه باشد معصومه از نگاه من خوشبخت ترین زن دنیاست، حتی اگر تمام دستاوردش از زندگی عاشقانه همین دیوارنوشته باشد. دیوارنوشته ای که هیچ گاه من نداشتم! خانم ها، شما برای خودتان دیوارنوشته دارید؟!
آنها چطور به دنیا آمدند؟
دیوارنوشته ها عمری به اندازه تاریخ دارند، آنها در واقع با تاریخ به دنیا آمده اند، زیرا تاریخ از زمانی شروع شد که به روایت درآمد و اولین سبک از روایت، دیوارنوشته بود.دیوارنوشته ها کم کم از غارها بیرون آمدند اما در هیاهوی تلویزیون ها، در ورق خوردن روزنامه ها و در چشمک زدن تابلوهای نئونی گم شدند. اینترنت آن قدر قد کشید که نه تنها دیوارنوشته ها که بسیاری از نوستالژی ها را در خودش بلعید اما مثل بسیاری از پدیده های دیگر دنیا، نتوانست تمامی آنها را در خود هضم کند. حالا و در دهه دوم قرن بیست ویکم، کم کم شاهد بازگشت دیوارنوشته ها به دنیای مدرن هستیم. پدیده ای که از اعتراض عبور کرده و امروزه در دنیای ادبیات زندگی می کند؛ آن قدر که عرب ها، که بیشتر با این پدیده روبه رو هستند، نام «ادب الشوارع» یعنی «ادبیات خیابان ها» را برای آن برگزیده اند، و ما اینجا آن را به نام «جداریات» می شناسیم.
چطور رشد کردند؟
انسان نخستین برای فرار از پدیده های قدرتمند بیرون به اعماق غارها پناه برده بود و همیشه دوست داشت جزییات زندگی روزانه و نوع زندگی مردمش را با ساده ترین ابزارهایی که در اختیار دارد روی دیوارها ثبت کند، برای همین زغال یا سنگ به دست گرفت و رابطه دوستانه ای را با دیوارها و نقاشی شروع کرد که تا عصرهای طولانی ادامه داشت و اگر پای اختراع ابزارها به میان نیامده بود هنوز بساطش را برنچیده بود! بعدها و بعد از تولد خط، او هم به این جمع اضافه شد و سعی کرد در انتقال ساده و روان پیام ها تا می تواند صادقانه کار کند. در نهایت نقاشی و خط پابه پای تغییرات و تفاوت فرهنگ ها در کنار یکدیگر رشد کردند و پیش چشم موافقان و مخالف شان توانستند در صف هنر جایی برای خود باز کنند.
چطور به کشورهای عربی رسیدند؟
این مهمان پرهیاهو از غرب راه خود را به کشورهای عربی باز کرد و در سایه «بهار عربی» و انقلاب ها، خیزش ها و اعتراض ها در این کشورها به شکل گسترده ای میان مردم رواج پیدا کرد و به وسیله ای پرطرفدار برای بیان حرف دل شان یا هر چیزی که شرایط نمی گذاشت بر زبان بیاورند تبدیل شد. حتی در یکی از «جداری ها» می گویند: «اگر کسی را داشتیم که به حرف مان گوش دهد روزنامه دیوار را رها می کردیم!»
چه کار می کنند؟
فرض کنید رنگ و قلم مویی به شما بدهند و بخواهند اولین ایده ای را که به ذهن تان می رسد روی دیوار بنویسید. چه می نویسید؟ کار «ادبیات خیابان ها» همین است! کلماتی که در ذهن شما بالا و پایین می پرند، ایده هایی که در تاریکی رها شده اند و گاه جرقه ای از عشق، طنز، اعتراض، وطن پرستی یا خشم نور روی آنها می تاباند و روشن شان می کند را روی دیوارها در معرض چشم همه قرار می دهد. نمایشگاه ساده ای فراهم می کند که لازم نیست برای دیدن آن در صف خرید بلیت بایستید یا برای تماشایش ساعت ها وقت صرف کنید. تصویری که ممکن است پشت صف های طولانی ترافیک هم توجه تان را جلب کند و آن کلمات را با خودتان به محل کار، تفریح یا قراری دوستانه ببرید، به موضوع صحبت تان تبدیلش کنید، یا شاید حتی وقتی به خانه می رسید به هویت انسانی فکر کنید که بی هیچ نشان یا امضایی ناپدید شده و تار و پود قصه هایی را که در خیابان های شهر روی دیوارها بافته است، همراه استکان چای سر بکشید!
موضوعشان چیست؟
در جداریات بیشتر از هرچیز با دوگانه عشق و جنگ روبه رو هستیم! اعتراض در کنار پیام های عاشقانه و اجتماعی و طنز! گاهی حرف مردمانی که از سرزمین خود مهاجرت کرده اند. گاهی حرف های در گوشی و خصوصی! گاهی ابراز عشق ها و تنفرها! گاهی خبر برد و باخت تیم های فوتبال! و گاهی شماره تلفن خانه هایی که برای فروش گذاشته اند! حتی حالا در سایه بیماری کرونایی که جهان را درگیر کرده به مکانی برای تشکر و ابراز احترام به کادر درمان تبدیل شده است!
چرا روی دیوار؟
کجا بهتر از دیوار؟ برای مردمانی که تنها آشنایشان «کلمه» است ولی دوست دارند با مردم حرف بزنند و مطمئن باشند پیامشان به بیشترین آدم های ممکن می رسد دیوار می تواند محل مناسبی باشد! حتی اگر این تعامل یکطرفه و در حد ایجاد سوال در ذهن مخاطب باشد!جوانان می آیند و بند از پای دختران افکارشان برمی دارند تا روی دیوارهای گنگ برقصند و شعر و احساس زیر قدم هایشان به جا بماند و میل به زندگی یا آزادی یا مرگ در راه وطن را روی دیوار نقش بزنند!
در شبکه های اجتماعی چه می کنند؟
«علی الحدیثی» رمان نویس عراقی می گوید: «اگر ما بخواهیم روی هرچه نوشته می شود اسم ادبیات بگذاریم یعنی همه آدم ها ادیب اند! البته مشکل این نیست که همه آدم ها ادیب باشند، بلکه مشکل هرج و مرج ادبی ناشی از این مساله است!» به نظر او نوشتن در خیابان ها حالا که شبکه های اجتماعی در دسترس اند به تاثیری که این کار در روان آدم می گذارد، برمی گردد، چون اگر آدم جمله ای را مثلا در «فیسبوک»ش بنویسد دوستانش آن را می خوانند اما وقتی جمله ای روی دیوار و در خیابان نوشته می شود هرکه رد شود می تواند آن را بخواند.»
به نظر خانم «میس خالد العثمان» نویسنده کویتی هم خیلی از این نوشته ها در حدی نیستند که بتوان روی آنها اسم ادبیات گذاشت و کارکردشان تنها در حد اظهار نیاز به حرف زدن و شنیده شدن است!
در مقابل کسانی مانند ایمن العتوم، شاعر و رمان نویس اردنی معتقدند این نوشته ها «یک حالت ادبیاتند منتها هنوز آن قدر رشد نکرده تا یک مکتب دارای اصول و ویژگی های خاص خودشان باشند!» او می گوید: درست است شبکه های اجتماعی بلندگویی برای هر صاحب نظر یا ایده فراهم کرده ولی ادبیات روی دیوارها تحت قوانین زبانی یا هنری قرار نمی گیرد. ایده نوشتن روی دیوار چون با اقبال فراوان جوانان مواجه است و انقلاب ها گسترده اش کردند، حالا شکل جدیدی به خود گرفته و به آینه ای برای انعکاس انقلاب های عاطفی، احساسات عاشقانه و اعتراض علیه قدرت ها تبدیل شده و انتشارشان به دست کاربران شبکه های اجتماعی به نوعی مد تبدیل شده است؛ مدی که سرنوشت بعضی از «جداریات» را به سرزمین عکس های روی مانیتور می کشاند. انگار مدرنیزه و چنگ زدن به معانی ساده و دور از تکلف دغدغه انسان امروز است!
کجاها دیده می شوند؟
مصر، لیبی، تونس، سودان، سوریه، لبنان، یمن، عراق، فلسطین؛ تمام کشورهایی که جنگ و انقلابی را به خود دیده اند. دکتر غسان ابولبن، استاد هنر دانشگاه اردن می گوید: هنر جداریات در مصر هم روی انقلاب تاثیر گذاشته و هم از آن تاثیر گرفته است و این موضوع آن قدر بعد از انقلاب مصر و تونس به چشم می آمده که به آن «جنگ دیوارها» می گفتند.فلسطینی ها دهه هاست از آن علیه اشغالگران اسرائیل استفاده می کنند و آن را با انتفاضه و شعر شاعران مقاومت گره زده اند. آنها با دموکراسی مطلق از دیوار ابزاری برای ابراز وجود ساخته اند! یمنی ها از آن پل امیدی به سمت دنیای بیرون از خود می کشند تا بگویند یمن از الهه جنگ قوی تر است. در لبنان، سوریه و عراق هم پس از شروع جنگ ها و اعتراض ها و تظاهرات، دیوارها به محلی برای اعلام انتفاضه تبدیل شده است.
دو‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۰، شماره ۵۹۳۴ جام جم
